Pomoc społeczna jest instytucją polityki społecznej państwa, mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości oferując pomoc w formie świadczeń.
Zadania w zakresie pomocy społecznej, rodzaje świadczeń, zasady i tryb ich udzielania oraz organizację pomocy społecznej określa ustawa z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej oraz akty wykonawcze do ww. ustawy.
Prawo do świadczeń z pomocy społecznej przysługuje zgodnie z ustawą o pomocy społecznej:
- osobom posiadającym obywatelstwo polskie mającym miejsce zamieszkania i przebywającym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;
- cudzoziemcom mającym miejsce zamieszkania i przebywającym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej:
a) na podstawie zezwolenia na pobyt stały, zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Unii Europejskiej, zezwolenia na pobyt czasowy udzielonego w związku z okolicznością, o której mowa w art. 159 ust. 1 pkt 1 lit. c lub d lub w art. 186 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach, lub w związku z uzyskaniem w Rzeczypospolitej Polskiej statusu uchodźcy lub ochrony uzupełniającej,
b) w związku z uzyskaniem w Rzeczypospolitej Polskiej zgody na pobyt ze względów humanitarnych lub zgody na pobyt tolerowany – w formie schronienia, posiłku, niezbędnego ubrania oraz zasiłku celowego; - mającym miejsce zamieszkania i przebywającym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej obywatelom państw członkowskich Unii Europejskiej, państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym lub Konfederacji Szwajcarskiej oraz członkom ich rodzin w rozumieniu art. 2 pkt 4 ustawy z dnia 14 lipca 2006 r. o wjeździe na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, pobycie oraz wyjeździe z tego terytorium obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej i członków ich rodzin, posiadającym prawo pobytu lub prawo stałego pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.
Pomocy społecznej udziela się osobom i rodzinom w szczególności z powodu:
- ubóstwa,
- sieroctwa,
- bezdomności,
- bezrobocia,
- niepełnosprawności,
- długotrwałej lub ciężkiej choroby,
- przemocy w rodzinie,
- potrzeby ochrony ofiar handlu ludźmi,
- potrzeby ochrony macierzyństwa lub wielodzietności,
- bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych,
- trudności w integracji cudzoziemców, którzy uzyskali w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy, ochronę uzupełniającą lub zezwolenie na pobyt czasowy udzielone w związku z okolicznością, o której mowa w art. 159 ust. 1 pkt 1 lit. c lub d ustawy z dnia 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach,
- trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego,
- alkoholizmu lub narkomanii,
- zdarzenia losowego i sytuacji kryzysowej,
- klęski żywiołowej lub ekologicznej.
Inne zasady obowiązujące przy przyznawaniu pomocy społecznej:
- Osoby i rodziny korzystające z pomocy społecznej są obowiązane do współdziałania w rozwiązywaniu ich trudnej sytuacji życiowej. Brak tej współpracy skutkuje znacznym ograniczeniem, lub odmową udzielenia pomocy. Współpraca ta polega na ustalaniu wspólnych celów i zadań do realizacji przez obie strony tak, aby efektem pomocy było rozwiązanie wiodącego problemu osoby lub rodziny korzystającej z pomocy.
- Prawo do świadczeń z pomocy społecznej uwarunkowane jest wykazaniem się własną aktywnością w zakresie zaspokajania swych potrzeb życiowych. Pomoc społeczna nie może stanowić stałego źródła utrzymania, zwłaszcza dla osób, które mają wszelkie warunki do tego, aby podjąć pracę.
- Osobie odbywającej karę pozbawienia wolności nie przysługuje prawo do świadczeń z pomocy społecznej.
- Osobie tymczasowo aresztowanej zawiesza się prawo do świadczeń z pomocy społecznej, a za okres tymczasowego aresztowania nie udziela się świadczeń.
- Pracownicy ośrodka w nielicznych przypadkach przeprowadzają wywiad w celu przyznania świadczeń opieki zdrowotnej, finansowanych ze środków publicznych. Pomocy ta kierowana jest do osób, które nie mają możliwości uzyskania ubezpieczenia z innego tytułu (np. nie mogą zarejestrować się w Urzędzie Pracy, czy nie mogą być zgłoszone do ubezpieczenia przez członka rodziny).
Prawo do świadczeń pieniężnych przysługuje:
- osobie samotnie gospodarującej, której dochód nie przekracza kwoty 776 zł (zwanej kryterium dochodowym osoby samotnie gospodarującej),
- osobie w rodzinie, w której dochód na osobę nie przekracza kwoty 600 zł, (zwanej kryterium dochodowym osoby w rodzinie),
- rodzinie, której dochód nie przekracza sumy kwot kryterium dochodowego na osobę w rodzinie.
- przy jednoczesnym wystąpieniu co najmniej jednego z powodów wymienionych w art. 7 pkt 2-15 lub innych okoliczności uzasadniających udzielenie pomocy społecznej.
Kryteria dochodowe podlegają weryfikacji, co 3 lata, z uwzględnieniem wyniku badań progu interwencji socjalnej.
Ustawa o pomocy społecznej nakłada na gminę obowiązek udzielania pomocy osobom i rodzinom znajdującym się w trudnej sytuacji życiowej. Pomoc społeczna może być świadczona w formie pieniężnej i niepieniężnej. Ustawa zawiera katalog świadczeń o charakterze obowiązkowym i fakultatywnym.
Za dochód uważa się sumę miesięcznych przychodów z miesiąca poprzedzającego złożenie wniosku lub w przypadku utraty dochodu z miesiąca, w którym wniosek został złożony, bez względu na tytuł i źródło ich uzyskania, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, pomniejszoną o:
- miesięczne obciążenie podatkiem dochodowym od osób fizycznych
- składki na ubezpieczenie zdrowotne określone w przepisach o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia oraz ubezpieczenia społeczne określone w odrębnych przepisach
- kwotę alimentów świadczonych na rzecz innych osób.
Do ww. dochodu nie wlicza się jednorazowego pieniężnego świadczenia socjalnego, zasiłku celowego, pomocy materialnej mającej charakter socjalny albo motywacyjny, przyznawanej na podstawie przepisów o systemie oświaty, wartości świadczenia w naturze, świadczenia przysługującego osobie bezrobotnej na podstawie przepisów o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z tytułu wykonywania prac społecznie użytecznych, świadczenia pieniężnego i pomocy pieniężnej, o których mowa w ustawie z dnia 20 marca 2015 r. o działaczach opozycji antykomunistycznej oraz osobach represjonowanych z powodów politycznych, dochodu z powierzchni użytków rolnych poniżej 1 ha przeliczeniowego, świadczenia wychowawczego, o którym mowa w ustawie z dnia 11 lutego 2016 r. o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci, oraz dodatku wychowawczego, o którym mowa w ustawie z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. W przypadku osób prowadzących rolniczą i pozarolniczą działalność gospodarczą oraz uzyskujących dochód w walucie obcej zasady ustalania dochodu reguluje art. 8 ust. 5-10 oraz 13.
Do niektórych form pomocy obowiązują inne kryteria dochodowe:
Praca socjalna - przysługuje wszystkim osobom i rodzinom bez względu na posiadany dochód.
Pomoc w postaci gorącego posiłku może być przyznana osobom, które własnym staraniem nie mogą go sobie zapewnić. Przysługuje bezpłatnie jeżeli dochód na osobę w rodzinie nie przekracza 200 % kryterium dochodowego, tj. 1.552 zł (dla osoby samotnie gospodarującej) lub 1.200 zł (dla osoby w rodzinie).
Usługi opiekuńcze w miejscu zamieszkania mogą zostać przyznane osobom, których dochód jest wyższy od ustawowego kryterium, zmienia się jednak wysokość odpłatności za usługi, która uzależniona jest od sytuacji rodzinnej osoby oraz jej dochodu lub dochodu na osobę w rodzinie.
Pobyt w domu pomocy społecznej może zostać przyznany również osobom, których dochód jest wyższy od ustawowego kryterium, zmienia się jednak wysokość odpłatności. Odpłatność wynosi 70% uzyskiwanego dochodu osoby, ale nie więcej niż pełny koszt miesięcznego utrzymania osoby w domu. Pozostałą kwotę do wysokości kosztów utrzymania w placówce dopłacają w kolejności: małżonek, zstępni przed wstępnymi lub inni, gmina, która skierowała osobę do domu.
